De dubbele familie van der Sande-Sanders
Petrus Hendrikus ( Piet) van der Sande wordt op 29 juli 1850 te Elst geboren als zoon van Leonardus Godefridus van der Sande en Maria Martina Domensino. Dat de appel niet ver van de boom valt blijkt uit het bevolkingsregister van Nijmegen. Piet kiest namelijk voor het beroep van zijn vader. Hij wordt verver, huisschilder en verfmaker. Op 13 mei 1883 trouwt hij te Lonneker met Gertrudis Sanders.
Gertrudis Sanders
Gertrudis wordt op 27 september 1859 te Haaksbergen geboren. Zij is een dochter van Albertus Sanders en Johanna Effting. Haar vader is smid en in 1868 verhuist het gezin Sanders naar Lonneker. Hier groeit de smederij van vader Albertus spoedig uit tot de bekende IJzergieterij en Machinefabriek Sanders. Uit het huwelijk van Piet en Gertrudis worden maar liefst 10 kinderen geboren.
De Van der Sande kleinkinderen van Albertus Sanders op een rij. Ter zijner tijd zal deze stamboom worden uitgebreid met de takken A,B,C,D,E en F .
Herinneringsprent ter gelegenheid van de eerste communie van Gertrudis Sanders 26 maart 1871
Hermina Sanders op oudere leeftijd.
Provinciale Geldersche en Nijmeegsche Courant 27 maart 1920
Adresboek Nijmegen 1922
Zoals hierboven al vermeld worden uit het huwelijk van Piet en Gertrudis 10 kinderen geboren. Zeven zonen en drie dochters. Kinderen van Piet van der Sande en Geertrudis Sanders:
-Albertus Leonardus (Bertus) 18 aug 1884 - Huisschilder/behanger vervolgens meesterknecht in de verffabriek en na 1927 handelsreiziger voor de verfgroothandel van zijn broer Anton.
-Petrus Johannes Maria ( Piet) , 02 febr 1886-Timmerman, 1916 werkzaam bij de spoorwegen op Java en na 1924 architect.
-Hermanus Bernardus (Herman) , 22 okt 1887-Huisschilder en uiteindelijk Journalist en hoofdredacteur van de Katholieke Illustratie
-Maria Johanna ( Marianne) , 06 nov 1889-
-Johannes Antonius (Anton) , 12 sept 1891-Huisschilder, 1919 verffabrikant, na 1926 koopman in verfwaren
-Leonardus Godefridus (Leo ), 12 aug 1893- Huisschilder, vanaf 1926 woonachtig op Java en o.a. beheerder van een plantage.
-Johanna Sophia Maria (An) , 12 mei 1895-Kindermeisje
-Bernardus Aloijsius (Ben) , 21 mei 1897-Huisschilder , later handelsagent in verf waren bij Pieter Schoen verffabriek.
-Hendrik Josef Albertus (Henk) , 14 dec 1898- damenskleermaker
-Gertrudis Regina Maria (Truus), 11 febr 1902
Vijf zonen treden, hoe kan het ook anders, in de voetsporen van hun vader. In hun jongere jaren kiezen Bertus,Herman, Anton, Leo en Ben voor het beroep van hun vader, huisschilder. Zoon Piet wordt echter timmerman en zal zich uiteindelijk opwerken tot architect. De jongste zoon Henk kiest voor het beroep van dameskleermaker en vestigt zich in Leeuwarden en later in Amsterdam. Verderop in dit verhaal meer over de loopbanen van de broers.
In april 1910 trouwt de oudste zoon, Albertus Leonardus (Bertus) met Catharina Maria( Cato) Bierman. Ze verlaten Nijmegen en vestigen zich in het plaatsje Gendt. Ze betrekken hier een groot huis in Wijk A nummer 48 waar vier kinderen worden geboren. In Gendt heeft vader Bertus zijn schildersbedrijf aan huis. Of hij succesvol is vertellen de archieven ons niet maar al in 1919 verhuist het gezin weer terug naar Nijmegen.
Piet van der Sande aan het werk in zijn werkplaats
aan de St Annastraat 191.
Piet van der Sande
Het woonhuis van Bertus van der Sande in Gendt. Voor het huis zijn broer Anton van der Sande met zijn vrouw Diena de Vrije met hun zoontje Albertus Evert ( Beppie ). Foto rond 1918.
Links, uit de krant Het Centrum 5-6-1915
Rechts, Een Ex Libris van A.L. v/d Sande
Nog één keer het huis in Gendt waar Bertus van der Sande rond 1916 woont en zijn schildersbedrijf heeft. Deze foto moet ervoor of erna zijn genomen . De familie die ervoor staat zijn niet de Van der Sande's .
In Nijmegen verdient Bertus eerst als huisschilder de kost maar zou in 1923 als meesterknecht in de verffabriek van zijn broer Anton gaan werken. Hier in Nijmegen worden nog eens vier kinderen geboren. Bertus en Cato zijn nu de trotse ouders van vier zonen en vier dochters. In 1926 verkoopt Anton de verffabriek. Bertus wordt handelsreiziger voor de verfgroothandel van zijn broer Anton. In het voorjaar van 1936 verhuist Bertus met zijn gezin naar de Hazenkampscheweg 52. Noemenswaardig is te vermelden dat dochter Everdina Geertruida ( Dini) bij het bombardement van 22 februari 1944 op Nijmegen om het leven komt.
De verffabriek, hierboven genoemd, is in januari 1919 door Anton ( Johannes Antonius) samen met zijn compagnon Johannes Kuijpers opgericht handelend onder de naam J.A. van der Sande & Co. In eerste instantie gevestigd aan de Jan van Goyenstraat 49 maar al eind 1920 wordt besloten om een nieuwe fabriek te bouwen aan de Groenestraat. De firma produceert- en handelt in verfstoffen en Vernissen.
Aanvraag Hinderwetvergunning in februari 1920 voor het oprichten van een verffabriek aan de Van Goyenstraat 49 in een bestaand woonhuis . Eind 1920 besloot Anton van der Sande om toch voor een beter optie te gaan, namelijk het bouwen van een fabriekspand aan de Groenestraat 249.
Provinciale Geldersche en Nijmeegsche Courant Provinciale Geldersche en Nijmeegsche Courant 22-1-1921
18-1-1919
Het kantoor van de fabriek aan de Groenestraat 249 Nijmegen. De productiehal bevindt zich aan de achterkant . Foto rond 1970
Anton van der Sande aan het werk. Waar deze foto precies is genomen is onduidelijk. Zeker niet aan de St.Annastraat bij vader Piet omdat de vloer duidelijk een andere tegel laat zien. Waarschijnlijk is deze foto rond 1918/19 genomen en moet dit dus de Jan van Goyenstraat 49 zijn. Toen Anton met zijn gezinnetje vanuit Amsterdam terug naar Nijmegen komt begint hij hier voor zichzelf. In juni 1920 vraagt hij hier vergunning aan om een verffabriek te mogen beginnen.
Piet van der Sande samen met zijn vrouw Geertrudis Sanders achter in de tuin van hun huis aan de St. Annastraat 193
Op 17 Mei 1923 overlijdt Geertrudis Sanders op 63 jarige leeftijd. Zij wordt begraven op het R.K. Kerkhof van de parochie St. Antonius aan de Groenestraat. Piet van der Sande blijft niet alleen achter in het grote huis , zoon Anton met zijn gezin wonen ook aan de St Annastraat 193. Hoe het verder gaat met het schildersbedrijf op nr. 191 is niet helemaal duidelijk. Opvolgers zullen er wel niet zijn geweest want uit de adresboeken van Nijmegen blijkt dat na 1922 het bedrijf P.H. van der Sande & Zoon niet meer staat genoteerd.
Hoe het verder gaat met de verffabriek aan de Groenestraat 249 is echter ook onduidelijk. Uit het Nijmeegse stadsarchief blijkt echter dat al in 1926 de fabriek moet zijn overgenomen door de familie Allard. De naam verandert in N.V. Nijmeegsche Verf- en Vernisfabriek.
Briefhoofd van de firma na de overname door de familie Allard in 1926.
Briefhoofd van de verffabriek na de tweede wereldoorlog.
Anton van der Sande gaat zelf verder met zijn groothandel in verfwaren. Dit bedrijf is gevestigd aan de Derde Walstraat 82 in Nijmegen. Correspondentieadres van deze firma is echter de St. Annastraat 193, het woonadres van Anton.
Briefhoofd van de groothandel in verfwaren.
Anton voor zijn bedrijf aan de Derde Walstraat 80. Deze foto is genomen op Donderdag 12 juli 1928. Het was toen een prachtige zomerse dag en 30 graden.
De groothandel in verfwaren van Anton van der Sande. 1928
De boekhouding moet ook in 1928 in orde zijn ! Anton kijkt ongeïnteresseerd waarschijnlijk is administratie niet zijn favoriete bezigheid. 1928
Per motorfiets bezoekt Anton zijn klanten.
Anton samen met zijn vrouw Diena de Vrij en hun enig kind Albert. Foto rond 1920 genomen.
Artikel uit het Doelfray's schildersblad van 1928.
In 1928 besluit de familie om het winkel-woonhuis aan de Sr. Annastraat 191 te verkopen. Het zal een publieke veiling worden waarbij wordt ingezet op Hfl. 7250,- Uiteindelijk zal het voor Hfl. 7550,- verkocht worden.
Provinciale Geldersche en Nijmeegsche Courant St.Annastraat 191 en 193 Nijmegen. Foto 2017
25-2-1928
Piet van der Sande blijft samen met zijn zoon Anton, schoondochter Diena en kleinzoon Albert op nummer 193 wonen.
Op 25 december 1928 overlijdt Piet van der Sande op 78jarige leeftijd. Uit zijn overlijdensadvertentie blijkt dat alle kinderen nog in leven zijn en op twéé na alle getrouwd . Tevens zien wij dat dochter Gertrudis naar Amerika is geëmigreerd en zoon Leonardus Godefridus te Banjoewangi op Java woont.
In 1935 besluiten Anton en Diena uit elkaar te gaan. Diena de Vrij gaat tijdelijk aan de Hertstraat 74 wonen en Anton aan de Staringstraat 4. Eind 1936 vertrekt Diena met haar zoon Albert naar Hilversum. Ook Anton zal uiteindelijk Nijmegen verlaten. We zien dat hij in maart 1938 naar Rotterdam verhuist. Hier staat hij in het bevolkingsregister nog steeds als koopman van verfwaren ingeschreven. Waarschijnlijk werkt hij nu als vertegenwoordiger voor de Haagse firma Van den Doel & Fray die destijds in Nijmegen haar depot bij de verfgroothandel van Anton ( lees hierboven) heeft ondergebracht. Hoe het verder gaat met Antons verfgroothandel aan de 3de Walstraat in Nijmegen is niet duidelijk. Misschien dat broer Bertus nu de zaak alleen verder voert?
Hierboven hebben we het voornamelijk gehad over Piets en Gertrudis zonen Anton en Bertus van der Sande maar hoe verging het de rest van de familie? Als eerste komen Piet en Leo, broers van Anton en Bertus, aanbod. Piet ( Petrus Johannes Maria) wordt op 2 februari 1886 als op één na oudste zoon te Nijmegen geboren. Samen met zijn jongste broer Henk, zijn zij de enige twee jongens in het grote gezin die hun loopbaan niet als huisschilder beginnen. Piet kiest ervoor om timmerman te worden. Op 31 januari 1913 trouwt hij als 26jarige met de uit Ubbergen afkomstige Dien Leenders. Ze wonen aan de Jan van Galenstraat 11 te Nijmegen. Dit is in hetzelfde pand waar vader Piet ooit begon met zijn schildersbedrijf. In december van hetzelfde jaar verhuist het jonge echtpaar naar Den Haag. In het bevolkingsregister van Den Haag zien wij dat hij als bouwkundige te boek staat. Hier aan de Brandtstraat 95 blijven ze echter niet lang wonen. Al in december 1915 verhuizen ze naar Batavia het tegenwoordige Jakarta, de hoofdstad van Indonesië. Op 4 december vertrekken ze van uit Amsterdam met het passagiersschip ss prins der Nederlanden. De overtocht duurt iets meer dan een maand. Eenmaal aangekomen en gesetteld begint Piet bij zijn nieuwe werkgever de Staatsspoor-en Tramwegen in Nederlands-Indië. Als onderopzichter is hij medeverantwoordelijk voor onderhoud, verbetering en aanleg van spoorwegen rond Batavia.
Nederlandsche Staatscourant van 19 november 1915
Het passagiersschip "ss Prins der Nederlanden"
Na twee en half jaar bij de Staatsspoorwegen neemt Piet ontslag en in de krant Preanger-Bode lezen wij dat hij nu werkzaam is in de particuliere dienst. Dat kan natuurlijk van alles zijn maar volgens een schoondochter van Piets broer pakt hij zijn oude beroep van bouwkundige/architect weer op en gaat houten huizen bouwen. In augustus 1921 vertrekt Piet en zijn vrouw Dien naar Nijmegen. Ze wonen tijdelijk aan de St. Annastraat 296. Hier blijven ze tot eind maart 1922 om vervolgens weer naar Batavia te gaan. Piet en Dien proberen hier weer hun draai te vinden maar waarschijnlijk lukt dit niet meer want op 11 augustus 1923 verlaten ze Nederlands-Indië voorgoed. Ze vestigen zich aan de Archipelstraat 7 te Nijmegen. In het adresboek van Nijmegen staat hij dan als architect te boek. In mei 1924 verhuizen ze naar het geboortedorp van Dien, Beek bij Ubbergen. Hier bewonen ze in een klein alleenstaand huisje aan de Straatweg 306.
De kleine woning van Piet en Dien aan de Straatweg 306 te Beek.
Waarom zij er uiteindelijk voor kiezen om in augustus 1927 naar Den Haag te vertrekken is niet helemaal duidelijk. Waarschijnlijk zal Piet hier makkelijker aan werk komen. Ze wonen aan de Anton de Heanstraat 83. Hoe het ze hier verder vergaat is moeilijk te achterhalen. Piet en Dien hebben namelijk geen kinderen waardoor navraag bij nazaten niet mogelijk is. Op 23 februari 1932 overlijd Piet op 46jarige leeftijd. Dien blijft voorlopig in Den Haag wonen. Uit de passagierslijst van het schip ms Baloeran blijkt dat zij op 29 januari 1936 vanuit Rotterdam weer vertrekt naar Batavia. Het zou mij verbazen dat Dien naar Nederlands-Indië vertrekt omdat ze het land zo mooi vindt. Het zal eerder de aantrekkingskracht van Leo, de broer van haar overleden man, zijn die opdat moment in Banyuwangi op Java woont. Ze blijken het goed met elkaar te kunnen vinden en zo trouwen ze op 5 oktober 1937 in het district Banjoemas.
Leonardus Godefridus (Leo) wordt als vijfde zoon met de roepnaam Leo op 12 augustus 1893 te Nijmegen geboren. Ook hij treed in de voetsporen van zijn vader Piet en wordt huisschilder. In juni 1921 trouwt hij met de uit Alphen aan de Rijn afkomstige apothekersassistente Jeanne Allart. Ze gaan boven het schildersbedrijf van vader Piet aan de St. Annastraat 191 wonen. Op 12 november 1922 wordt hun dochter Cornelia Adriana Geertruida Maria geboren. Misschien wel beïnvloed door de vele verhalen van broer Piet over het prachtige tropische Nederlands-Indië gaat uiteindelijk Leo samen met zijn jonge gezinnetje op 30 maart 1926 het avontuur op Java aan. Ze vertrekken vanuit de haven van Amsterdam met het schip de ss Koningin der Nederlanden naar Tandjong-Piek, de haven van Batavia. Hier aangekomen hebben ze nog een hele weg te gaan. Met de trein vervolgen ze hun weg naar de 870 km ten oosten gelegen plaats Banyuwangi. Leo begint hier bij de plantage Lidjen.Wat hij hier doet vermelden de archiefbronnen niet. Hij staat vermeld als employé. Rond 1928 loopt het huwelijk van Leo en Jeanne op de klippen. De plaatselijke krant meld dat Jeanne Allart op 19 september 1928 met Jan Neervoort trouwt. In 1932 verkast Leo naar een andere plantage in de buurt. Zijn nieuwe werkgever is het Nederlandse bedrijf Mij. E. Moormann & Co die o.a bij Banyuwangi de 1013ha grote plantage Kaliklatak bezit. Leo begint hier als één van de leidinggevende. Al spoedig weet hij zich tot 1ste employee op te werken. Dit is een
Dien van der Sande -Leenders. Op 5 oktober 1937 trouwt zij met Leo van der Sande
functie direct onder de administrateur (beheerder) van de plantage. Op deze plantage worden cacao,rubber,koffie,tabak en nootmuskaat verbouwd. Het aantal werknemers lag destijds rond de 1200 mensen.
Plantage Kaliklatak rond 1920
De weg naar Banyuwangi 1920
Panorama Banyuwangi 1925
Herontginning van robusta-koffietuinen van de plantage Kali-Klattak . In 1933 had de plantage 687.000 koffiestruiken en 54.000 rubberbomen.
Kampong ( woonwijk) Besaran van de onderneming Kali-Klattak. Een gratis onderkomen voor de arbeiders van de plantage.
Emplacement van de onderneming Kali-Klattak
Rubberfabriek van de onderneming Kali-Klattak
Woning van de eerste employé van de onderneming Kali-Klattak in de kampong Tettelan in 1925. Of hier ook in 1932 Leo van der Sande komt te wonen is niet bekend.
Plantage Kaliklatak is nog steeds volop in bedrijf en bij de toeristen zeer geliefd . Er werken nu rond de 600 mensen die gratis tot aan hun pensioen op de plantage mogen wonen. De onderneming regelt ook de gezondheidszorg voor de werknemers en voor de jonge kinderen is er een school.
Toegangspoort tot Kaliklatak (2011) met de vermelding dat het hier om een particuliere plantage gaat.
In 1936 wordt de administrateur van Kaliklatak benoemd tot administrateur van een veel grotere plantage. Leo wordt nu waarnemend administrateur en geeft zo leiding aan ongeveer 1200 werknemers.
Cultuur-Adresboek 1937
Zoals hierboven al geschreven komt Leo's schoonzus, Dien Leenders in januari 1936 naar Banyuwangi. De twee kunnen het goed met elkaar vinden en zo trouwen ze op 5 oktober 1937. Of het definitief terugkeren naar Nederland één van Dien's voorwaarden is weten we niet maar op 16 november vertrekt het kersverse paar met het passagiersschip ms.Poelau Lant van Batavia naar Amsterdam. In Nederland komen ze aan de Van Speijkstraat 46 in Den Haag te wonen. Hoe het dan verder gaat met Leo en Dien is onduidelijk. Wel is bekend dat ze in de tweede wereldoorlog tijdelijk bij broer Henk en schoonzus Dora in Vught komen wonen. Na de bevrijding vinden ze wederom onderdak bij broer Henk maar nu aan de Lairessestraat 121 in Amsterdam. Hier blijven ze een jaartje en verhuizen dan tijdelijk naar Bloemendaal-Bentveld. Uiteindelijk vinden ze in 1948 een gezellig huis aan de Zandvoortselaan 377 in Zandvoort. Lang heeft Leo hiervan niet kunnen genieten. Hij overlijdt op 14 augustus 1949.
Zandvoortselaan 377 in Zandvoort.
Het derde kind wat uit het huwelijk van Piet van der Sande en Gertrudis Sanders op 22 oktober 1887 wordt geboren is Hermanus Bernardus ( Herman ) van der Sande. Net als zijn broers Bertus,Anton,Leo en Ben begint hij zijn loopbaan als huisschilder. Als het gezin begin 1913 met zowel het schildersbedrijf als privé naar de St Annastraat 191-193 verhuist blijft Herman met zijn broers Piet en Ben aan de Van Galenstraat 11 wonen. Hier trouwt hij met Johanna Hendrika Maria (Annie) Toonen. Dit huwelijk zal kinderloos blijven. Doordat er dus geen nazaten zijn weten wij weinig over Herman en Annie. Ze verlaten Nijmegen op 13 augustus 1917 en verhuizen naar de Zuider Buitenspaarne 4 te Haarlem.
Zuider Buitenspaarne 4 te Haarlem , het linkerhuis naast het hoekpand. Foto: begin jaren '30 van de vorige eeuw.
In Haarlem blijkt uit het adresboek van 1921 dat Herman een omzwaai van 180 graden maakt. Hij staat namelijk niet als huisschilder maar als journalist te boek. Hij wordt redacteur en later hoofdredacteur van het geïllustreerde weekblad de Katholieke Illustratie. Dit tijdschrift is een veelgelezen blad en daardoor zeer invloedrijk en één van de grootste weekbladen van Nederland. Tevens is Herman voorzitter van het hoofdbestuur van het Diocesaan kruisverbond in het bisdom Haarlem. Op 29 januari 1948 overlijdt Herman van de Sande na een kortstondige ziekte te Haarlem.
Herman van der Sande voor zijn huis aan de Burgemeester Sandbergstraat 9 te Haarlem.
Bernardus Aloijsius, nummer acht uit het huwelijk van Piet van der Sande en Gertrudis Sanders ziet het licht op 21 mei 1897. Zijn roepnaam is Ben en zijn wieg staat aan de Van Galenstraat 11 te Nijmegen. Op jonge leeftijd kiest ook hij voor het schildersvak. In eerste instantie huisschilder maar midden jaren '20 van de vorige eeuw staat hij als handelsagent verfwaren in het adresboek vermeld. Hij werkt op zelfstandige basis met als opdrachtgever de verfproducent Pieter Schoen & Zoon te Zaandam. Op 26 oktober 1923 trouwt hij vanuit zijn ouderlijke huis aan de St Annastraat met de eveneens uit Nijmegen afkomstige Wilhelmina Hendrika ( Willy) Neijboer. Ze verhuizen naar Vlught. Hier komt op 31 juli 1924 hun eerste kind, Gertruda Wilhelmina Bernardina ter wereld. Uit dit huwelijk zal uiteindelijk 2 dochters en 4 zonen worden geboren. Lang blijven ze niet in Vught en één jaar later verhuizen ze weer naar Nijmegen. In Nijmegen zullen ze binnen negen jaar maar liefst zes keer verhuizen. Het waarom van deze "verhuizingsdrift" is tot nu toen nog niet achterhaalt. De huizen blijken allemaal ongeveer van hetzelfde "type" te zijn zodat men verbetering als rede kan uitsluiten.